De ontdekking van de innerlijke mens
Het tweede deel van haar boek begint Hannah met een chronologisch volgorde van verschillende denkers die over ‘de wil’ hebben nagedacht.
Paulus, Epictetus en Augustinus.
Paulus komt tot de ontdekking dat de wil om de wet te vervullen juist de wil om te zondigen activeert.
‘De oude wet gebood: gij zult doen; de nieuwe wet gebiedt: gij zult willen.
Deze ervaring van een gebod, dat vrijwillige onderwerping eist, heeft geleid tot de ontdekking van de wil. En de vrijheid, die hieraan inherent is. […] Indien de wil niet de keuze zou hebben om ‘neen’ te zeggen, zou het geen wil meer zijn; en indien er in mij geen tegenwil zou zijn [..] zou ik helemaal geen wil nodig hebben.’ (p 92/ 93)
De wil verhindert zichzelf. Behalve bij Jezus.
Zo is Paulus de eerste die welbewust over het willen heeft geschreven als een mentaal proces.
Het willen activeert weerstand. ‘Ik wil maar ik wil/kan niet’
Het ‘ik nil ‘ van Hannah: In ieder willen zit een ‘willen’ en een ‘niet willen’.
Je zou kunnen besluiten dat hier de christelijke filosofie is begonnen. Paulus heeft een afkeer van de Griekse filosofie die politiek getint is. Politiek in de zin van ‘alles wat zich in het openbaar afspeelt’.
De christelijke filosofie is daar totaal niet op gericht, oftewel á politiek.
Nog een verschil: in de Griekse wereld is de mens sterfelijk en de wereld eeuwig. Bij de christenen is de wereld vergankelijk en de menselijke ziel onsterfelijk.
Maar dat was volgens mij bij Socrates en Plato ook al het geval; die onsterfelijke ziel. Zie verderop.
Bij de Grieken is de tijd cyclisch, in het Christendom is de tijd lineair en gaat op een doel af.
De Griekse filosofie is naar buiten, kosmos gericht; in de Romeinse/christelijke filosofie gaat het om het menselijke geluk en is dus naar binnen gericht.
In de brief aan de Colossenzen (2:8) schrijft Paulus:
‘Pas op dat niemand u als buit meesleept door de filosofie en inhoudsloze verleiding, volgens de overlevering van mensen, volgens de grondbeginselen van de wereld, maar niet volgens Christus’
Het is volgens mij deze Griekse filosofie waartegen hij ageert en dat is dus geen reden voor christenen om de hele filosofie links te laten liggen wat naar mijn mening veel te veel gebeurt.
De joods/christelijke filosofie heeft de toenmalige wereld op zijn kop gezet. Fascinerend om eens vanuit zo’n andere, filosofische kant naar Paulus’ ideeën te kijken. Eigenlijk is het ook best vreemd om te beseffen dat ons denkvermogen ook een evolutie kent. Dat onze manier van denken, vroeger niet in de breinen opkwam.
Gevaar is dan ook weer dat we onze gedachten ‘opleggen’ aan de mensen van vroeger. Precies als met het lezen in de Bijbel.
Het vergt inzicht en inlevingsvermogen om al die oude verhalen op waarde te schatten. En die doe je weer op door erover te lezen.
Een vraag tijdens de les was of Socrates niet de gifbeker had kunnen weigeren of Athene had kunnen verlaten. Het was toch duidelijk een wilsbesluit om hem te aanvaarden en te drinken?*
Ik weet niet in hoeverre je in die tijd de doodstraf zou kunnen ontlopen. Had het zin om Athene te verlaten?
Ik heb een deel van de 'Phaedo' van Plato gelezen (uit ‘de dialogen’ deel 1; derde druk van de Aula pockets) en daaruit blijkt dat Socrates het van wijsheid vond getuigen om de ziel los te maken van het lichaam omdat het lichaam eigenlijk altijd in de weg zit om werkelijk te kunnen filosoferen en dat hij er naar uitzag om los van zijn lichaam de zuivere waarheid te kunnen ontdekken. In Hades, het dodenrijk.
Epictetus, een tijdgenoot van Paulus maar Stoïcijn heeft weer andere ideeën.
Voor hem is het levenskunst om je niet ellendig te voelen. Trouwens: dat is ook al ‘naar binnen gericht’. In de filosofische wereld kun je volgens mij niet zo scherp scheidingen aanbrengen als de wetenschappelijke wereld die veel duidelijker is onder te verdelen in periodes naar aanleiding van ontdekkingen. Denkprocessen verglijden veel meer in elkaar over.
Volgens Epictetus ligt de dood als een onontkoombare narigheid te wachten maar dat zijn eigenlijk veel meer indrukken van de angst voor de dood. Die angst, dat bewustzijngegeven, zit in ons brein en dat te erkennen, bewerkt dat het in onze macht kan komen; beheersbaar kan worden. De eerste tekenen van een gevoel voor ‘bewustzijn’.
Wanneer je dit tranendal wilt aanvaarden krijg je er meer macht over. Wanneer je de dood wilt aanvaarden krijg je er macht over.
Zelfbeschikking. Dat waar onze tijd bol van staat. Maar of het uiteindelijk iets uitmaakt? Ik weet dat is er ook mee besmet ben maar mijn Stoïcijnse geest zegt dat het slechts een ‘spelletje’ van de geest is. Een vrucht die er aantrekkelijk uitziet maar niets voorstelt.
Augustinus was een Romeins/christelijk filosoof die in de religie een uitweg zocht uit die filosofische verwarring. De eerste christelijke denker.
In dit boek gaat het – vanzelfsprekend- over zijn besognes met ‘de wil’.
Hij ervaart ook die gespletenheid van de wil en lanceert op basis van de drieenige God, waarnaar de mens immers is geschapen, een filosofisch model: het herinneren, het willen en het weten.
De eenheid tussen deze drie is te danken aan de wil want het geheugen en het verstand zijn contemplatief. Het is de wil die hen laat functioneren en beslist hoe het geheugen en het verstand gebruikt dienen te worden.
Volgens de Hebreeuwse leer is er een persoonlijk God, die uit vrije wil de wereld heeft geschapen en ‘ex nihilo’, uit het niets. De mens, als beeld van God, heeft dan ook een vrije wil.
Dat ben ik wel eens, maar sinds de zondenval, die eerste keer dat de mens bewust verkeerd handelde, is die wil onvrij geworden en loopt het uit op Paulus dilemma: ik wil, maar wil eigenlijk niet. Ik handel vaak verkeerd en kan ook niet anders hoewel ik dat wel zou willen. Pfft complex wel.
Zoals ds van Veluw zegt in zijn boek: ‘Waar komt het kwaad vandaan’:
‘We kunnen constateren dat het mensen niet lukt niet te zondigen/ kwaad te doen, ook al doen ze nog zo hun best.’ (p397)
Augustinus lost het innerlijke conflict op door de wil, die zichzelf een doel stelt, zelf te transformeren tot de liefde. Voor mijn gevoel komt dat een beetje uit de lucht vallen. Ook al bedoelt hij die liefde op een andere manier dan wij dat doen. Bij hem heeft liefde met aandacht en duurzaamheid te maken. Een verbinding van de dimensies van de tijd – verleden en toekomst - in het nu.
Hannah verklaart:
‘Mensen worden niet rechtvaardig door te weten wat rechtvaardigheid is, maar door van de rechtvaardigheid te houden’.
Dat is dan denk ik hetzelfde als wanneer God in de Bijbel zegt dat de wet in ons binnenste moet worden geschreven. We moeten die ‘geest’ ademen; dáárnaar leven en niet naar de
letter van de regels en wetten. Wanneer dát zo is heb je geen wil meer nodig en ben je van die verscheurdheid af.
Dan komt het determinisme aan bod. De bewijsvoering hiervan berust op voorgaande oorzaken, ze berust op het verleden. Wanneer je het op de toekomst betrekt loop je vast.
Ja, natuurkundig heeft dat met het
onzekerheidsprincipe van Heisenberg te maken.
De fout is volgens Hannah – dus filosofisch gezien - dat degene die extrapoleert zichzelf buiten de sfeer zet waarin de werkelijke gebeurtenissen plaatsvinden en daardoor helemaal geen macht heeft om te handelen. (vita activa)
Om te handelen heb je vrijheid nodig en vind je vrijheid.
De mens is onderdeel van het tijdsproces en kan daar niet uit stappen.
Augustinus ‘introduceert’ een Voorzienigheid die buiten de tijdsorde staat. En rekent af met het cyclisch denken van de Grieken want dat levert niets nieuws op. Er moet een begin zijn; de mens is een nieuw begin, een initium. Elk mens is een nieuw begin.
Een nieuw begin die weet heeft van zijn/haar einde met een wil die zich uitstrekt naar dat einde.
De wil van de mens hangt samen met zijn tijdelijkheid en daarom is hij op de toekomst gericht.
Mmmmm......juist ja. Hierover moet ik echt veel langer nadenken.
Disclaimer: Mijn schrijfsels zijn niet een exacte weergave van wat dhr. Lagendijk allemaal vertelt; ik denk graag zelf na en associeer er lustig op los. Dit is meer een poging om het gehoorde en gelezene voor mijzelf enigszins in overzichtelijke brokken samen te vatten.
De quotes van Hannah in het plaatje hebben niet noodzakelijke iets te maken met de tekst.
* het concept 'de wil' was onbekend.
