'Twee dingen vervullen de geest met steeds nieuwe en toenemende bewondering en eerbied, hoe vaker en langduriger het denken zich ermee bezighoudt: de sterrenhemel boven mij en de morele wet in mij.' (Kritiek van de praktische rede)
ondertitel van dit boek: Moraal is ouder dan de mens.
Geschreven (2013) door Frans de Waal, een bioloog die is gespecialiseerd in primatologie en ethologie (gedragsbiologie). Hij is ook hoogleraar psychologie.
Via Google is er genoeg over hem te vinden.
Toen ik de titel las borrelde de opmerking van Kant in mij op en jawel, - eigenlijk onvermijdelijk - ook in het boek kwam ik hem tegen.
Al lang wilde ik eens een boek van hem lezen. Zelf ben ik ook geïnteresseerd in het leven van apen, die het meest met ons zijn verwant. Vooral bij de opvoeding las ik veel daarover en keek tv-programma’s over o.a. Jane Goodall. Deze dame is ook primatoloog en etholoog en heeft ook veel onderzoek onder primaten op haar naam staan.
Haar onderzoeken waren de reden dat ik mijn kinderen borstvoeding gaf tot ze met de pot konden mee-eten, ze lagen in de wieg naast mijn bed of in de kinderwagen in de kamer waar ik mij bevond en ik droeg ze ook heel vaak, net als de apen, met mij mee in een draagzak. Een baby na de geboorte heel alleen in een andere kamer opbergen vond ik barbaars.
Eigenlijk vond ik het ook gewoon logisch om ze dicht bij mij te houden, net zolang tot ze zélf aangaven dat ze alleen konden zijn en het besef hadden dat ik wel ergens in de buurt was. Bij zoon nr 2 was dat slechts enkele weken voordat hij naar de kleuter-, wat nu basisschool is, ging.
Maar ja, ik besef nu, wanneer ik al die rennende moeders zie, dat ik mij in een luxe positie bevond waarin dat mogelijk was. Wanneer ik toch oppas nodig had was dat ‘een aap van dezelfde stam’.
Nu doe ik weer hetzelfde maar dan als oppas- oma-aap. *grinnik*
Kleinzoon ligt naast mij in een bedje terwijl hij in slaap zakt door het gerikketik op het toetsenbord. Af en toe draai ik mij en knik eens vriendelijk naar hem wat wordt beloond met een brede lach en *churrr* - *churrr* geluidjes.
Maar oké, de Bonobo en de moraal.
Volgens de achterflap hebben wij, mensen geen religie nodig om medelijdend, zorgzaam of rechtvaardig te zijn; kortom een moraal te hebben. Want Bonobo’s hebben dat ook.
In het boek schrijft Frans hier enthousiast over met prachtige onderzoeken en voorbeelden. Het is een bere….. nee, een ape-leuk boek. Ondertussen verwijst hij regelmatig naar de schilderijen van Jeroen Bosch, zodat je daar ook nog weer eens goed naar gaat kijken. Volgens hem was Bosch een humanist avant la lettre en een voorloper van het surrealisme. Dat geloof ik graag.
In zijn dankwoord legt Frans uit waarom hij dit boek over primatengedrag, godsdienst en humanisme schreef. Door zijn onderzoek naar samenwerking en conflictbeheersing bij primaten is hij gaan nadenken over de evolutie van de empathie en uiteindelijk de moraal.
Omdat voor veel mensen religie en moraal niet los verkrijgbaar zijn wil hij daar zijn bevindingen en gedachten tegenover zetten.
Zelf is hij niet religieus maar ziet wel het belang ervan in. Dat legt hij allemaal netjes uit. Het is dan ook een verademing om een populair wetenschappelijk werk van een atheïst te lezen die zich niet afzet tegen religie. Hij stelt ook de vraag welk alternatief er is wanneer religie zou verdwijnen:
“Misschien is religie wel een schip dat ons over de oceaan heeft gebracht en ons in staat heeft gesteld grootschalige samenlevingen met een goed functionerende moraal te ontwikkelen. Nu er land in zich is zeggen sommigen dat het tijd is om van boord te gaan, maar wie zegt dat het land zo stevig onder de voeten als het eruit ziet?” (p 244)
En iets eerder op dezelfde pagina:
“Het is een gegeven dat religie veel te diep in ons zit ingebakken om ooit te worden uitgeroeid en dat historische pogingen om dat met geweld te doen ons alleen maar ellende hebben gebracht.”
Maar nu over de apen waar het eigenlijk om draait: apen zijn (meestal) vredelievend, hebben een empatisch vermogen, zijn altruïstisch, kunnen conflicten beheersen en problemen oplossen. Ze kunnen plannen, hebben een rechtvaardigheidsgevoel en onderlinge sociale regels waaraan iedere aap wordt geacht zich te houden.
Dat is door onderzoeken komen vast te staan en Frans vertelt dat allemaal met prachtige voorbeelden. Zoals:
twee jongeren vechten om een tak, moeders komt eraan, pakt de tak af en breekt hem als een wijze Salomo doormidden en geeft ieder een helft terug.
Borie, een oude aap met waarschijnlijk oorontsteking bedelt om een spiegeltje wat op tafel ligt en gaat vervolgens met een strootje, al kijkend in het spiegeltje in haar oor zitten peuteren.
Een chimpansee kreeg de keus tussen twee manieren om sinaasappelsap te krijgen. Ze konden een pak naar zich toe trekken met een hark of het opzuigen met een rietje. Alleen…..de chimp had deze hulpmiddelen niet. In een hok ernaast zat een andere chimp die de keuze had over allerlei hulpmiddelen. Hij wierp een blik op de situatie en reikte door een gat het juiste hulpmiddel aan.
Wat ook leuk is: Frans is ook enigszins voorstander van het NOMA-principe van S.J. Gould wat ik ook aanhang. Het principe van de Non-Overlapping Magisteria oftewel: religie en wetenschap zijn twee verschillende dingen die elkaar niet behoeven te bijten. Maar het membraan is semipermeabel. Met die aanvulling kan ik het ook eens zijn.
Een paar vragen die voor mij overblijven:
Ik weet dat het onderzoek op deze manier nog niet zo heel oud is maar ik ben zo nieuwsgierig of er ook een vorm van evolutie in de (andere) primaten is waar te nemen. Als mensen hebben wij, denk ik, een beeld van onze ontwikkeling. Is zo’n ontwikkeling ook al vast te leggen bij onze verre neven en nichten?
Vervolgens: Draait religie alleen om moraal? Het draait toch ook om onderwerpen als doelen en zingeving? Om bewustwording, om inzicht/verdieping en om een relatie te hebben met je Schepper?
Geloven, geen religie, is veel meer dan alleen moraal, het is ook relationeel.
Mensen die religie willen afschaffen, of ze dat nu proclameren met veel bombarie of heel vriendelijk, begrijpen het gewoon niet.
Na dit schrijven stuitte ik via google (want ik ga dan altijd lezen wat anderen over het boek zeggen) op een uitzending van DWDD op 22 maart waar Frans aanwezig was. Ik vraag me af of hij zich daar op zijn gemak voelde; ik heb niet die indruk maar daar vraagt Theo Maassen aan het einde ook of apen zijn uit-ge- evolueerd.
Het antwoord van Frans: “Wanneer we ze de kans zouden geven, maar ze worden helaas zeer bedreigd , gaat hun ontwikkeling gewoon door.
De genetische gegevens geven zelfs aan dat chimpansees meer veranderingen hebben doorgemaakt sinds het punt dat wij van hen gescheiden zijn dan wij.”
Maar wat zegt dat? Ik zie apen nog niet in een raket naar de maan gaan of in pak met stropdas en tas in de hand in een gebouw met veel ramen kruipen om rond een tafel te gaan zitten babbelen. Laat staan dat ze in een ordelijke groep met een aap ervoor, zwaaiend met een boomtakje een deel van de derde symfonie van Brahms ten gehore zouden kunnen brengen.
Dat we onze verre familie altijd onderschat hebben, daar ben ik wel van overtuigd geraakt.
En dat geldt ook voor een aantal andere dieren, die zijdelings worden genoemd.
Dat wij de moraal niet hebben uitgevonden is op deze manier ook aangetoond. Maar zoals zoveel dingen denk ik dat de mens het intellect en de mogelijkheden van de Schepper heeft gekregen om de moraal in woorden en regels te vatten, (Zie daar......tien geboden en nog het een en ander) en de mogelijkheid om ze te 'universialiseren'.
PS: en ook heeft de mens de mogelijkheid gekregen en aangegrepen om er vaak zonder duidelijke motivaties dwars tegenin te gaan met alle gevolgen van dien.
